IN DE LEER BIJ… DESMOND TUTU

13-01-2020

IN DE LEER BIJ… DESMOND TUTU

Hij reisde de wereld over om voor sancties tegen zijn eigen land te pleiten. Na de afschaffing van de apartheid in Zuid-Afrika werd hij voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie. De man met de karakteristieke pretoogjes barstte meer dan eens in tranen uit. En ook nu blijft hij strijden voor rechtvaardigheid. Daarom… in de leer bij aartsbisschop Desmond Tutu.

Verbijsterd was hij. Door de mensonterende bruutheid waarmee de politie op 16 juni 1976 in de wijk Soweto een studentenprotest neersloeg waarbij tientallen doden vielen, maar nog meer door de doodse stilte die volgde van de blanke bevolking, waaronder zijn parochianen. Hoe kon het toch dat zij dit onrecht lieten gebeuren? Hoe anders was hun reactie geweest wanneer het niet zwarte, maar blanke jongeren had betroffen?

Desmond Tutu heeft nooit kunnen leven met onrecht. Een heilig ongenoegen waarin zijn moeder hem heeft gevoed. Haar ziet hij zelf als degene die de grootste invloed in zijn leven heeft gehad. Zo leek hij niet alleen qua uiterlijk op haar (“Zij was ook klein en dik en had dezelfde grote neus”), maar ook qua karakter. “Zij was de zachtaardigheid zelf, begaan en zorgzaam, koos bij ruzies altijd de kant van de zwakste. Ze stond erop altijd alles te delen”, zo beschreef Tutu zijn moeder Gloria zelf.

De zachtaardige uitstraling van Tutu wilde bij de geestelijke niet zeggen dat hij iemand was die over zich heen liet lopen. Tutu was een geboren leider. Of in ieder geval iemand bij wie het leiderschapsgen door de leefomstandigheden wel tot bloei moest komen. En nu blinken geweldige leiders volgens onderzoek van Jim Collins weliswaar uit in nederigheid (Good to Great, 2001), dit wil niet zeggen dat zij zichzelf of anderen als voetveeg laten behandelen. Integendeel. Tutu wijdde zijn leven aan de strijd voor gelijke behandeling. Ook als hij daarvoor luidruchtig van zich moest laten horen.

Een voorbeeld hiervan is hoe Tutu zijn kritiek uitte op de slappe houding van de Amerikaanse president Ronald Reagan in 1986 ten aanzien van Botha, de president van Zuid-Afrika. Tegen een Amerikaanse journalist spuwde Tutu zijn ongezouten kritiek: “Jullie president is een ramp voor de zwarten. Hij zit daar als het grote blanke opperhoofd dat ons zwarten wel eens zal vertellen wat goed voor ons is.” Tutu had het helemaal gehad met de lauwe opstelling van Reagan, Thatcher en Kohl. “Ik ben heel erg boos. Wat mij betreft kan het Westen naar de hel lopen.”

STRIJDVAARDIG
Zachtaardig, maar strijdvaardig. Zo was Tutu ook niet per definitie tegenstander van gewelddadig verzet tegen onrecht, zoals Mahatma Gandhi en Martin Luther King jr. In een interview zei Tutu over het feit dat hij geen pacifist is tegen Peter Jennings van ABC het volgende: “Het betekent dat ik begrip heb voor mensen die naar de wapens grijpen en ik veroordeel hen niet. Gandhi heeft gezegd dat zijn methode in nazi-Duitsland waarschijnlijk niet gewerkt zou hebben.”

Wel liet hij er geen misverstand over bestaan dat geweld niet dé oplossing voor de apartheid was. Zo wist de kleine man een woedende menigte te bedwingen toen zij het in 1985 na een rouwdienst voor vermoorde activisten voorzien hadden op een mogelijke politie-informant. De man, die was overgoten met benzine en op het punt stond in een brandende auto gegooid te worden, werd gered door Tutu, die zijn been vasthield en de menigte smeekte hem met rust te laten. Dit werd Tutu door de massa niet in dank afgenomen. Waarom mochten zij geen kwaad met kwaad vergelden? Tutu antwoordde door commitment te vragen voor zijn leiderschap. “Erkennen jullie ons als jullie leiders? Waarom doen jullie dan niet wat wij zeggen? Wat heeft het voor zin te beweren dat jullie ons leiderschap erkennen als blijkt dat jullie dat niet doen?” 

INTUÏTIE
Over de leiderschapscapaciteiten van Tutu bestond niet veel twijfel. Zo werd hij als twintiger al beschreven als iemand die niet alleen bijzonder intelligent en ijverig was, maar ook niet arrogant was, maar sociaal en gezien. Eigenschappen die zich in de loop van zijn leven alleen maar verder ontwikkelden.

Als leidinggevende van de South African Council of Churches (eind jaren zeventig) ontwikkelde Tutu een stijl die hij volgens zijn biograaf John Allen niet meer losliet. “Hij stelde hoger kader in staat zelf initiatieven te nemen, delegeerde zo veel mogelijk werk, behalve het schrijven van preken, toespraken en belangrijke brieven. Door middel van vergaderingen, memo’s en kopieën van uitgaande post van collega’s hield hij de vinger aan de pols.”

“Tutu was geen groot planner of strateeg”, citeert Allen een medewerker van Tutu. Wel was Tutu iemand die geniaal was in het volgen van zijn intuïtie. Volgens een ander was Tutu in staat anderen tot bloei te laten komen: “Hij zei: ‘Doe wat je wilt. Ik zit hier niet om alles voor te kauwen.’ Gewone mensen bloeiden op. Onder Tutu werd je iemand. Hij hechtte waarde aan wat je deed en verhief het naar een hoger plan. Door die ongedwongen stijl had hij iets van een jazzdirigent. Hij zei: ‘Verzin een list.’ Deed je dat goed, dan schepte hij enthousiast over je op. Ging je buiten je boekje, dan had je het helemaal verbruid. Werd hij boos op je, dan was je snel weer bij de les.”

Meer lovende woorden kwamen van Tutu’s plaatsvervanger als aartsbisschop, Michael Nuttall: “Wij werden als bisschoppen aangemoedigd om de waarheid omtrent onszelf te ontdekken achter het paars dat we droegen, het kind in onszelf, je vrouwelijke kant, wie je nu eigenlijk was. Als leiders traden wij vrijer naar buiten, konden wij menselijke zwakheden beter herkennen, lachen of huilen, leerden wij onszelf niet al te serieus te nemen. Onbewust en spontaan bracht hij een nieuwe en heilzame vrijheid in het leven van de andere bisschoppen om hem heen. Maar het was een paradoxale vrijheid, want je werd afhankelijker van Gods genade en van elkaar in plaats van te vertrouwen op eigen kracht of status.”

VOORBEELDFUNCTIE
Zelf wist Desmond Tutu ook wat zijn sterke en minder sterke kanten waren. Zo besefte hij dat hij met zijn charisma deuren kon openen die voor anderen gesloten bleven. Niet alleen vond hij het leuk zich in kringen te begeven van wereldberoemde persoonlijkheden, ook was hij zich ervan bewust dat hij hen kon gebruiken in zijn niet-aflatende strijd tegen ongerechtigheid.

Hierin ziet Tutu ook een taak weggelegd voor de kerk en haar plaatselijke leiders. Niet alleen in hun preken kunnen zij oproepen tot sociale gerechtigheid, ook kunnen zij hier in hun dagelijks leven een voortrekkersrol vervullen. En ook hier nam Tutu zelf vaak het voortouw. Een pastor was hier in 1968 getuige van: “We werden door de politie ingesloten, met grommende honden om ons heen. Er volgden een paar doodsbange uren. Sommigen van ons huilden. De universitaire docenten, hoogleraren, allemaal blank – sommigen gewapend – keken zwijgend toe, niemand zei een woord. Desmond kwam bijna als uit het niets; gekleed in soutane brak hij door het politiekordon heen en voegde zich bij ons. Ik herinner mij ontroerende taferelen van jonge studentes die met Tutu knielden om met hem om hulp te bidden. Als ik eraan denk, word ik weer emotioneel. Voor mij was dat het grootste voorbeeld dat ik kon bedenken, waar het priesterschap om draaide.”

Door dergelijke moedige acties, zijn tomeloze inzet en zijn warme persoonlijkheid groeide de invloed van Tutu met de dag. In 1984 werd dit bekroond door de Nobelprijs voor de Vrede. Deze erkenning opende buiten Zuid-Afrika nog meer deuren voor Tutu. Terwijl hij in eigen land net als iedere zwarte te lijden had onder de apartheid, was hij buiten zijn landsgrenzen een graag geziene gast. Met de gevangen Nelson Mandela was Tutu hét gezicht van de strijd tegen apartheid. Niet voor niets stonden de camera’s dan ook op hem gericht toen hij op 27 april 1994 stond te dansen omdat miljoenen zwarte Zuid-Afrikaners voor het eerst van hun leven mochten stemmen. De beelden van de aartsbisschop gingen de hele wereld over.

Maar met deze historische dag was de rol van Tutu nog niet uitgespeeld. Een jaar later werd hij namelijk door president Mandela gevraagd voorzitter te worden van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, de commissie die als doel had een duidelijk beeld te krijgen van de misdaden gepleegd in naam van de apartheid en amnestie te verlenen aan misdadigers die de waarheid wilden vertellen. Ook in de rol van voorzitter toonde Tutu zich een waar leider. Iemand die niet uit was op blinde wraak, maar die zich, ondanks zijn soms heftige emoties, liet leiden door zijn gezonde verstand. Volgens een van de commissieleden was de commissie zonder het voorzitterschap van Tutu ondenkbaar.

Maar ook na deze belangrijke functie nam Tutu geen rust om te genieten van zijn oude dag. Nog steeds is Tutu strijdbaar. Zo neemt hij het op voor homo’s en lesbiennes. Een seksuele geaardheid is volgens de aartsbisschop zelden een keuze. “Wij streden tegen apartheid omdat ons iets werd verweten waar we niets aan kunnen veranderen. Met homoseksualiteit is het niet anders.”

Ook laat Tutu zich horen als het gaat om het grote aantal landgenoten dat lijdt aan hiv/aids. Terwijl de ramp die zich over het land voltrekt door de politiek lange tijd werd doodgezwegen, was en is Tutu de stem van hen die simpelweg geen stem meer hebben. Want, zo is Tutu overtuigd, de wijze waarop nu met het nationale drama wordt omgegaan, is niets meer of minder dan sociaal onrecht. En daartegen zal aartsbisschop Tutu zich tot zijn laatste adem blijven verzetten.

Voor dit artikel is onder meer gebruik gemaakt van Rebel voor de vrede; de geautoriseerde biografie van Desmond Tutu door John Allen, uitgeverij De Arbeiderspers.

Lees hier ook In de Leer bij Martin Luther King jr.
Lees hier ook In de Leer bij Abraham Lincoln
Lees hier ook In de leer bij Bono
Lees hier ook In de leer bij Gandhi
Lees hier ook In de leer bij Moeder Teresa
Lees hier ook In de leer bij Pater Damiaan
Lees hier ook In de leer bij William Wilberforce
Lees hier ook In de leer bij Franklin Delano Roosevelt
Lees hier ook In de leer bij Dietrich Bonhoeffer
Lees hier ook In de leer bij Billy Graham